Mustafa Kemal Atatürk’ün, 100. yılını kutladığımız, tarihin en görkemli uygarlık projelerinden biri olan, ‘en büyük eserim’ dediği Cumhuriyet’i kurmasında devlet adamlığı ve başkumandanlığı konusundaki üstün liyakati kadar güçlü entelektüel birikiminin de tesiri büyüktür. Daha çocuk yaşlarda eline geçen her iki kuruşluk harçlığın bir kuruşunu ayırdığı kitaplarla bağlantısı vefatına dek artarak devam eder. Savaştığı cephelere sandıklarla kitap taşıtır. Konakladığı yerlere de. Varlıklı kitaplığının yanı sıra resmî ve özel kütüphanelerden getirttiği kitapları büyük bir dikkatle okuyup geri verir. Yabancı lisanlardaki yeni kitapları, etrafındaki düşün adamlarına çeviri ettirip özetlerini okur. Afet İnan’ın anılarında kelamını ettiği üzere “Atatürk’ün bir entelektüel hayatı ebediyen var olmuştur. Zevk için okumuş, bilgi edinmek için okumuş, nihayet siyasi nutuklarına ve yazdıklarına kaynak olması için okumuştur. Örneğin bazen gece toplantılarında eski şiirlerden okuttuğu üzere şairlerimizin yapıtlarını kendi seslerinden dinlemiş, hoş yazılmış nesirleri okumaktan haz duymuştur.”  

Hukuk, arkeoloji, tarih, sosyoloji, iktisat, hoş sanatlar, edebiyat ve ideoloji alanlarında okuduğu kitapların yanı sıra yerli ve yabancı basını da yakından takip eder. Masa başında okumayı tercih eder. Elinde sürekli bir kırmızı, bir de mavi kalem vardır. Beğendikleri satırların altını kırmızıyla, beğenmediklerini maviyle çizer; kitap sayfalarına işaretler koyar, notlarını muharrir kurşun kalemle. Anıtkabir ile Çankaya’daki özel kütüphanesinde okuduğu 4 bin 200’ü aşkın kitap yer alıyor. Bu kitaplar ortasında Jung’dan Freud’a, Rumi’den Hegel’e, Montesquieu’den Marks’a, Schopenhauer’dan Spinoza’ya kadar inanılmaz çeşitlilikte muharrir ismine rastlıyoruz. Öteki yanda Ziya Gökalp, Mehmet Âkif Ersoy, Samih Rifat, Hasan Âli Yücel, Halide Edip Adıvar, Afet İnan, Namık Kemal, Tevfik Fikret, Nâzım Hikmet, Ömer Hayyam. Kurtuluş Savaşı’na başlamadan evvel okuduğu ve çok sevdiği Reşat Nuri Güntekin’in “Çalıkuşu”su da unutulmamalı. Özetle, Cumhuriyet’in harcında Atatürk’ün okuduğu kitapların tesirini görmezden gelemeyiz.  

Düşünsel birikimi 

Okumanın yanı sıra yazmaya da büyük kıymet verir Atatürk. Dünyayı ve insanı anlamak için okur, okuduklarını öğretmek için de muharrir. Daha birinci gençliğinde, Harp Akademisi yıllarında Harp Akademisi’nden ayrılan genç subayların Harp Okulu öğrencilerine özgür niyetlerini yaymak için çıkardıkları kapalı gazetenin yazılarını o kaleme alır. Kısa ömrüne sığdırdığı kitapları içinde en bilineni olan “Nutuk”ta da görüldüğü üzere, kuvvetli bir kalemi vardır. Tekrar bu kitaplardan biri olan ve Türkiye İş Bankası Yayınları’ndan çıkan “Zabit ve Kumandan ile Hasbihâl”i 1914’te kurmay yarbay rütbesiyle askeri ataşe olarak vazifede bulunduğu Sofya’da kaleme alır. Bu kitabı arkadaşı Nuri Conker’in “Zabit ve Kumandan” isimli yapıtını okuduktan sonra onunla ‘hasbihâl’ halinde muharrir. Bu hasbıhâlin nedenini şöyle açıklar kitapta: “Bir gün işittim ki, vatanım Selanik ve orada anam, kardeşim, bütün akraba ve hısımlarım – içyüzlerini anlattığım için vatanımdan kovulduğum bireyler tarafından – düşmana bağlanmıştır. Ne garip ruh hâlidir. Sıkıntılı beşerler muhatabının kaygısını dinlemekten çok kendi yaralarını açmaktan zevk alıyor. Ben de Nuri, âdeta seni dinlemekte olduğumu unutarak ne derin yaraları karıştırmaya başladım.” İnsan psikolojisinin değerli noktalarından birine dikkat çektiği bu paragrafın akabinde birkaç sayfa sonra yeniden psikolojinin tartıyla üstünde durduğu ‘kendin olmak’ kavramına değinir: “Kuşku yok ki bizim milletimizin kişiliği de bütün kişilikler üzere, yükselmeye istenilen biçime dönüşmeye uygundur. Ancak kendisi olmak koşuluyla!.. Şayet bizim kişiliğimize dışarıdan, bizim kişiliğimizden öbür kişiliklerdeki etkenler tarafından bir biçim verilmek istenirse, bundan bilinen ve makul hiçbir biçim, hiçbir sonuç çıkamaz”.  

Kaleme aldıkları bilimle, ideolojiyle, psikolojiyle zenginleştirilmiş, edebi kıymetinden sual olunmaz metinler. Cumhuriyet’i anlamak Atatürk’ün düşünsel birikimini hakikat değerlendirmekle olur. Bu nedenle 100. yıl kutlamalarımıza kendisinin yazdığı, hakkında yazılan ve okuduğu kitapları okumayı da dahil etmeliyiz.  

Önümüzdeki hafta 10 Kasım’da vefatının 85. yılında onu bir kere daha anacağız. Öldüğünde yalnızca 57 yaşındaydı. Düşünmeden edemiyorum, ömrü vefa etseydi, 60’larını, 70’lerini hatta 80’lerini görme imkânı olsaydı, olgunlaşan yazarlığının ve birikiminin tesiriyle ne fevkalade kitaplara imza atacaktı. Bu türlü bir bahtımız yok. Hiç olmazsa bıraktığı düşünsel mirasa sahip çıkalım. Bol bol okuyalım. Ruhu şad olsun.  

İyi pazarlar.